कविता, राजनीति र दार्जिलिङ

• मनोज बोगटी

( भर्खरै १७ र १८ मईका दिन कर्नाटकको सिन्धनुरमा भएको मई लिट्‌लेचर फेस्टिबलमा भारतीय गोर्खाहरूलाई प्रतिनिधित्व गर्दै दार्जिलिङका कवि मनोज बोगटी किनोट स्पिकरका रुपमा सहभागी भएका थिए । उनले एक घन्टाभन्दा धेर हिन्दी भाषामा आफ्नो स्पिच राखे, जुन स्पिच कन्नड भाषाको चर्चित पत्रिका ‘समाजमुखी’-मा डा. एचएस अनुपमा कभालक्कीले अनुवाद गरी प्रकाशित गरेका छन् । यहाँ त्यही स्पिचको सार नेपालीमा प्रस्तुत गरिएको छ ।)

म भाषण दिने मान्छे होइन । जे बोल्छु, कवितामै बोल्छु । मलाई त्यति धेरै बोल्न आउँदैन । मेरो मातृभाषा नेपाली हो । यहाँ कन्नड वातावरणमा छु ।  मनमा लाग्छ, कास ! मैले पनि तपाईंहरूको भाषामा बोल्न जानेको भए ! मलाई तपाईंहरूको भाषा आउँदैन, नआए पनि यो कार्यक्रमले मेरो मनमा कौतूहल जगाएको छ ।

हिजोको कवि गोष्ठीमा मैले कविता सुनेँ। अनि सोचेँ, अरे ! हामीले प्रयोग गर्ने कति धेरै शब्द उनीहरूले पनि प्रयोग गर्ने रहेछन् ! अर्थ नबुझे पनि उनीहरूका लय र हाउभाउबाट मैले केही बुझेँ ।

कविता भनेको त्यस्तै त हो,  होइन र ?

कविता त भाषा भन्दा पनि माथि हुने रहेछ ।

**

बगदादका कवि सिनान अन्तोनको एउटा कविता छ :-

रगतमा चोबिएको ब्रसले

भित्तामा एउटा झ्याल बनाएँ

त्यहाँबाट देखेँ दुईवटा दृश्य

एउटा  युद्ध

अर्को आमा।

आमा कफन बुनिरहेकी थिइन्

पेटको बच्चाका निम्ति ।

अहिले हाम्रो देशमा मात्र होइन, हरेक ठाउँमा, हामीले जस्तो सोचेका थियौँ , त्यस्तो केही पनि भइरहेको छैन । मलाई लाग्छ,  हामी केही हदसम्म मेसिनजस्ता, यन्त्रमानवजस्ता भइसकेका छौँ।

यहाँ पनि युद्ध सुरु भइसकेको हो भनेजस्तो भयो । अनि पछि, ‘हामीले व्यापारको धम्की दिएर युद्ध रोक्यौँ’ भन्ने भनाइ आयो।

हरेक नागरिकको मनभित्र यस्तो भावना छ — कि कोही छ, जो हामीलाई कतैबाट नियन्त्रित गरिरहेको छ ।

मानिसहरूले अहिले आफ्ना आँखाले हेर्न/मनले महसुस गर्न छाडेका छन् ।

मानिसहरूले अहिले आफ्ना आँखाले हेर्न मात्र होइन, मनले सुन्न पनि छाडेका छन् ।

अब त मानिसहरूले सोच्न, आँसु खसालेर रुनसमेत बिर्सेका छन् ।

मान्छेहरू मेसिन मेसिन बनेका छन्, रोबोट रोबोट बनेका छन् ।

किन यस्तो भयो ?

अब के गर्ने ?

यस्तो कठिन घडीमा म के गरूँ ?

मित्र हो, यस्तो सङ्कटको समयमा म कविताको सहारा लिन्छु ।

सङ्कटमा हाम्रो साथ दिने भनेको कविताले मात्र हो ।

हाम्रो चेतनासँग जसको गहिरो सम्बन्ध हुन्छ — त्यो कविता हो ।

जब हामी जीवनसँग विमुख हुन्छौँ, कविता नै फेरि जीवनप्रति विवेक फर्काउने शक्ति हो । अन्धो आँखामा दृष्टि फर्काउने चमत्कार कविता नै हो ।

यी सबै कविता मात्रले गर्न सक्छ ।

त्यसैले कवि हुनु, कविता लेख्नु — सानो कुरा होइन, यो त ठुलो जिम्मेवारी हो ।

म अहिले ४७ वर्षको भएँ ।

यो संसारलाई हेर्न सिकाउने — कविता नै हो ।

प्रकृतिसँग/मानिससँग, मानिस–मानिसबिचका सम्बन्ध के हो भन्ने बुझाउने — कविता नै हो ।

प्रेम के हो भनेर बुझाउने — कविता नै हो ।

‘म’ भन्न सक्ने चेतनालाई समेत जागृत गराउने — कविता नै हो ।

त्यसैले, आज म त्यो टाढा डाँडापाखाको कुनाबाट तपाईंहरूमाझ आइपुगेको छु ।

मेरो क्षेत्र/हाम्रो पहिचान/हाम्रो पीडा, यी सबैबारे ९९ प्रतिशत मानिसलाई थाहा छैन ।

भारतीयहरूमाझ त झनै छैन ।

हामीबारे यो देश के सोच्छ ?

फिल्ड मार्सल श्यामबहादुर मानेक श- ले एकपटक भनेका थिए –

जो मर्न डराउँदिन भन्छ, य ता उ  झुट बोल्दैछ, या त ऊ गोर्खा हो ।

हेर्नुहोस् त, भारतका गोर्खाहरूलाई हेर्ने दृष्टिकोण कस्तो छ !

तर, वास्तविकता यस्तो छैन ।

हामी, जो युद्धको मैदानमा छाती ठोक्दै उभिदिन सक्छौँ, हामीलाई पनि डर लाग्छ ।

हामीलाई पनि पीडा छ ।

उसो भए, मानेक श-ले झुट बोलेका हुन् त ?

होइन ।

यसको अर्थ, कसैलाई पनि गोर्खाहरूको वास्तविक परिस्थिति थाहा छैन ।

त्यसैले म, मेरो भूमि दार्जिलिङ, मेरो जाति गोर्खा, मेरो भाषा र यहाँका असमानता र पीडाका बारेमा तपाईंहरूलाई केही सुनाउनेछु ।

मई २५ तारिक हाम्रो ठाउँमा एउटा कविगोष्ठी हुँदैछ ।

त्यो ठाउँमा विकासै विकास छ भनिँदैछ, तर साहित्य, कविता, संवाद हराउँदैछन् । बुझिहाल्नुहोस्, त्यहाँ कस्तो विकास छ ।

बल्लबल्ल मेरा मित्रहरूले धेरै मेहनत गरी कविगोष्ठीको आयोजना गर्दैछन् ।

त्यस दिन म साहब को ज़िंदा इंसान पसंद नहीं भन्ने कविता पढ्नेछु भन्दै कार्यक्रमकै सन्दर्भमा मैले एउटा फेसबुक पोस्ट हालेर भनेको थिएँ, साहेबहरू कविता सुन्न आउनेहरूलाई रोक्न सक्छन्, नडराइ कविता सुन्न आउनुहोला।

एकजना दाजुले मलाई फोन गरी तिम्रो पोस्टमा राजनीतिजस्तो देखिन्छ, कार्यक्रमलाई असर पर्ला, कवितामा राजनीति गर, तर कार्यक्रमलाई समस्या हुने किसिमका पोस्ट हटाइदेऊ भन्ने आशयको कुरा गरे । मैले पोस्ट हटाइदिएँ ।

म आयोजकहरूको परिस्थिति बुझ्छु । तर, मलाई लाग्यो, अरे भाइ, कविलाई राजनीति थाहा छैन भने समाजलाई दिशा कसले देखाउने ? हाम्रो दार्जिलिङलाई केन्द्र, राज्य र स्थानीय प्रशासन मिलेर सबै पक्षबाट नष्ट गर्दैछन् । यस्तोमा कविले राजनीति नबोल्नु त ?  केन्द्र सरकारले राजनीति गर्न सक्छ,  राज्य सरकारले राजनीति गर्न सक्छ, स्थानीय नेताहरू राजनीति गर्न सक्छन्, तर कविले मात्रै राजनीति गर्न नसक्ने ? यस्तो संविधानमा लेखिएको छ र ?

कवि बोल्दा साहेबहरू डराउँछन् । सत्तामा बसेकाहरू डराउँछन् । दार्जिलिङमा आज लोकतन्त्रको अवस्था यस्तो छ, कुनै साना साहित्यिक कार्यक्रम पनि स्वतन्त्र रूपमा गर्न सकिन्न । निर्धक्कसित गर्न सकिन्न ।

कसैले पो केही भन्देला कि ! केही गरिदेला कि…!! भन्ने डर छ । कहाँबाट आउँदैछ यो डर ?

हामी गोर्खारूले छुट्टै राज्यको माग गर्दा त अझै अप्ठेरो हुन्छ । कहिले, कहाँ, कुन बेला कार्यक्रम रोकिन्छ भन्ने डरमा बस्नुपर्छ । जतिखेर पनि कुनै घटना हुनसक्छ । पक्राउ हुनसक्छ, मारिनसक्छ, पुलिस केस लाग्नसक्छ । भिक्टिमाइज हुनसक्छ । हाम्रा मानिसमा यस्तो डर उत्पन्न गराइएको छ, जो अझसम्म पनि डरको माहौल बनाउनेहरूलाई चिन्न सक्दैनन् । चिने पनि बोल्न सक्दैनन् ।

जे छ, यस्तै भइरहोस् भन्नेहरूका सङ्ख्या बढ्दो छ, जे भइरहेको छ त्यस्तो हुनुहुन्न भनेर बोल्नेहरूका सङ्ख्या थोरै छन् ।

तर, साथीहरू, याद राख्नुस् – डराएको कविले समाजलाई पनि डरछेरुवा बनाउँछ । पाखण्डी बनाउँछ । क्रान्तिकारी कविता लेख्ने कवि नै डराएको छ भने,  तिनी कवि होइनन्, पाखण्डी हुन् । त्यस्ता कविहरूले आफू मात्र होइन, समाज, संस्कार, सङ्गठन सबैलाई मार्छन् ।

तपाईंले जसको कवितामा भरोसा गर्नुभएको छ, त्यो कवि नै पाखण्डी भयो भने ? समाजलाई बचाउने शक्ति कवितासँगै छ । त्यसैले संसारले कविता बुझेको छ, ग्रहण गरेको छ ।

म ३० वर्षदेखि निरन्तर लेखिरहेको छु, हजारौँ दुःख, सपना, सङ्घर्षसँग । कविता भन्नु टाइम पास होइन, मनोरञ्जन होइन । यो देश अल्पसङ्ख्यक समुदाय, आदिवासी, महिला सबैका लागि असुरक्षित छ । त्यसैले लेख्नुपर्छ, लड्नुपर्छ ।

एर्नेस्ट हेमिङ्वे कहाँ एकजना व्यक्ति आएर भनेछन् – म तपाईं जस्तै लेख्न चाहन्छु, कसो गरूँ?

 हेमिङ्वेले भने – तपाईँसँग घाउ छ ? छ भने तपाईँ लेख्न सक्नुहुन्छ ।

कविले भित्रैदेखि जल्नुपर्छ, बग्नुपर्छ, भोग्नु गर्नुपर्छ—त्यो अनुभूति नै कविता हो ।

मैले पहिलो कथा ‘सपना’ लेखेँ । त्यसपछि पहिलो कविता ‘घर फर्कनलाई’ लेखेँ ।

त्यो बेला भुटानले एक लाख आठ हजार नेपालीभाषीलाई देश निकाला गऱ्यो । उनीहरूका माग के थियो ?

देशमा भाषिक र सांस्कृतिक पहिचान सुनिश्चित होस् । तर, भयो उल्टो—संयुक्त राष्ट्रसङ्घले हस्तक्षेप गरेपछि उनीहरू अमेरिका, क्यानडा, डेनमार्क, नर्वे, युके, अस्ट्रेलिया, न्युजिल्यान्डजस्ता देशमा फैलिन पुगे । उनीहरू आफैँसँग हारे । भाषा र संस्कृतिको हार भयो ।

आज नेदरल्यान्ड्समा नेपाली बोलिन्छ ? अमेरिका, अस्ट्रेलियामा नेपाली बोलिन्छ ? बोलिँदैन । उनीहरूले भाषाको लडाइँ हारे । सांस्कृतिक लडाइँ हारे । त्यही पीडाले मेरो कविता जन्मियो । उनीहरू अझै घर फर्केका छैनन् । सङ्घर्ष अझै जारी छ ।

भारतमा गोर्खाहरूको अस्तित्व सङ्कटमा छ । १९८७ मा मेघालयको पूर्वी भागमा बसोबास गर्ने नेपाली भाषीहरूलाई लक्षित गर्दै हिंसात्मक आन्दोलन सुरु गऱ्यो । यस क्रममा  झन्डै १५,००० नेपालीभाषीलाई राज्यबाट निकालियो ।  हाम्रो अनुहार हेरेर चिङ्की, मिङ्की, मोमो, कोरोना भन्नु त सामान्य भइरहेको छ । हामीलाई विदेशी, घुसपैठिया भन्छन् – किनभने हामी नेपाली बोल्छौँ । बङ्गाली भाषा बङ्ग्लादेश र पश्चिम बङ्गाल दुवैमा बोलिन्छ – तर, पश्चिम बङ्गालका बङ्गालीहरूलाई बङ्ग्लादेशी भनिँदैन । तर, हामीलाई भने नेपालबाट घुसेका जस्तो व्यवहार गरिन्छ । हामीमाथि भइरहेको उनीहरूको राजनीति यस्तो छ ।

यो राजनीति बुझ्ने पुस्ता अझै जन्मिन सकेको छैन ।

कहिलेकाहीँ ममाथि ‘नेपाली कवि’ भन्ने चिनारी टाँसिन्छ । तर म ‘नेपालीभाषी भारतीय गोर्खा कवि’ हुँ। हाम्रो भूमिको इतिहास नेपाल, भुटान, सिक्किमसित जोडिन्छ । यो भूमिलाई सजिलाका लागि बङ्गालमा राखिएको छ, तर बङ्गाल नै हाम्रो शासक बनेको छ । हाम्रो शासक हामी आफैँ हौँ/बनौँ भन्ने हाम्रो सपना हो । हिजो अङ्ग्रेज शासक थियो, आज बङ्गाल छ । यसैले हामी आफ्नै पहिचानमा बस्न चाहन्छौँ । भारत स्वतन्त्र भए पनि हामीले त्यो स्वतन्त्रता भोग्न पाइरहेका छैनौँ ।

हाम्रो पहिचानको सङ्कटमाथिका उत्पन्न गराइएका गलत धारणाहरूले हामीलाई किनारमा धकेलेको छ । तपाईंलाई जब किनारमा राखिन्छ, तपाईं सभ्य होइन, आक्रोशित बन्न बाध्य बन्नुहुन्छ । तपाईंको समाजले जब आफ्नो अधिकार गुमाउँछ, त्यो समाजको स्वभाव सभ्य रहँदैन, विद्रोही बन्छ । त्यसैले मेरो लेखाइमा पनि त्यही  उद्वेग आउँछ—त्यही मेरो स्वभाव बनेको छ।

दार्जिलिङ पश्चिम बङ्गालमा पर्छ । हाम्रो राज्यभाषा बङ्गाली हो । तर, हामी बोल्ने भाषा नेपाली हो । हाम्रो गाउँघरमा शासन गर्ने गैरनेपाली ठुला अधिकारीहरूलाई हाम्रो भाषा आउँदैन । उनीहरूले त हाम्रो भाषा सिक्नुपर्ने हो । तर, त्यसको सट्टा हामीले पो बङ्ग्ला, हिन्दी र अङ्ग्रेजी सिक्नुपऱ्यो । र, हामी आफ्नै भाषामा लेख्न नसक्ने स्थितिमा पुगिसक्यौँ ।

यही भाषिक दबाबबाट शासकीय शोषण सुरु भयो । हामीलाई लक्षित गरेर बनाइएका कानुन, नीति, योजना हामीसम्म हामीले बुझ्नेगरी आउँदैन ।

तपाईंहरूका मुख्यमन्त्री जुन भाषामा बोल्छन्, तपाईंहरू बुझ्नुहुन्छ । तर, हाम्रा मुख्यमन्त्री जुन भाषामा बोल्छन्, हामी त्यही बुझ्दैनौँ ।  न मुख्यमन्त्रीले हामी बोलेको बुझ्छन् ।  यस्तो मुख्यमन्त्री, जसले हाम्रो भाषा नै बुझ्दैनन्, त्यो भाषाबाट हामीले व्यक्त गरेको पीडा मुख्यमन्त्रीले कसरी बुझ्लान् ।

भाषा यस्तो चिज हो, कुनै पनि जातिको अस्तित्व त्यसले बोकेको हुन्छ । २०१७ मा मुख्यमन्त्री ममता ब्यानर्जीले बङ्ग्ला भाषा दार्जिलिङका नेपालीभाषीहरूले अनिवार्य रुपमा पढ्नुपर्छ भन्ने नीति ल्याइन् । तर, नेपाली भाषा बङ्गालभरि अनिवार्य रुपमा पढ्नुपर्छ भन्ने नीति ल्याइनन् ।

म त बङ्ग्ला भाषा सिकौँला तर, के ममता ब्यानर्जीले नेपाली सिक्न पर्दैन ?

बङ्ग्ला भाषालाई भारतीय भाषाका रुपमा जुन संविधानले राष्ट्रीय मान्यता दिएको हो, त्यही संविधानले नेपाली भाषालाई पनि राष्ट्रीय भाषाका रुपमा मान्यता दिएको हो ।

मान्यताको हिसाबले हामी भाषिक बराबरीमा छौँ । तर, नेपाली भाषा भारतमा सधैँ किनारमा छ । किन त ?

 हामीले उनको भाषिक हेजेमोनीको विरोध गऱ्यौँ । यसो गर्दा ममता ब्यानर्जीको सरकारले हाम्रा १५ जना आन्दोलनकारीलाई गोली हानेर मारिदियो ।

यस्तै दमनहरूबाट निजात पाउन दार्जिलिङले छुट्टै राज्य गोर्खाल्यान्डको माग गरेको हो ।

हाम्रा पूर्वजहरू २०० वर्षभन्दा पहिलादेखि दार्जिलिङमा छन् । अङ्ग्रेजहरू आए, शासन गरिराखेर गए । स्वाधीनतापछि  प्रशासनिक काम सजिलो होस् भनेर बङ्गालमा गाभे । त्यहीँबाट हाम्रा सङ्कटका दिनहरू सुरु भए । त्यहीँबाट हामी पहिचानका लागि लडिरहेका छौँ । सुरुबाटै यो क्षेत्र समस्याग्रस्त थियो । १९५४ मा यसलाई अलग क्षेत्रका रूपमा चिन्न कानुन बनेको थियो । आजसम्म पनि यो समस्याग्रस्त क्षेत्रकै रूपमा रहिरह्यो ।

हामीलाई दबाउन घरी दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल घरी  गोर्खाल्यान्ड टेरिटोरियल एड्मिनिस्ट्रेसन  दिइयो । यी दुवैका पछिल्तिर हामीलाई कमजोर बनाइराख्ने नियत नै थियो ।

चारवटा देश – चीन, भुटान, बङ्ग्लादेश र नेपालले घेरेको यो संवेदनशील सीमावर्ती क्षेत्रमा राज्यले हामीलाई सदैव कमजोर बनाएर शासन गर्ने प्रयास गरिरहेको छ । यहाँको ७० प्रतिशत जनता श्रमिक छन् । हरेक दिन रु. २५० को ज्यालामा काम गर्छन् । ती मजदुरहरूले बनाउने चिया प्रतिदिन लाखौँ रुपियाँमा बिक्छ । तर, उनीहरूलाई दिनभरको कमाइ – २५० रुपैयाँ मात्र ।

यस्तो असमानता किन छ ?

संसारभर रहेका आठवटा औषधीय वनस्पतिको हटस्पट जोनमध्ये दार्जिलिङको हिमाल क्षेत्र  पनि एक हो । यहाँको चिया, वनस्पति, काठ, खोला, वन, डाँडा, माटो, गोर्खाको संस्कार-संस्कृति – सबै ठुला आर्थिक स्रोतहरू हुन् । यी सम्पदाहरूले हामीलाई एउटा छुट्टै राज्य चलाउन सक्ने क्षमता दिन्छन् । तर, ती स्रोतहरू निमिट्यान्न पार्ने नीतिहरू लादिएको लादिएकै छन्। दार्जिलिङ गोर्खा हिल काउन्सिल मा बस्ने होस् वा गोर्खाल्यान्ड टेरिटोरियल एड्मिनिस्ट्रेसनमा बस्ने होस्, सरकारहरू अघि लम्पसार छन् । उनीहरूको उठबसमा सरकार होइन्, सरकारहरूको उठबसमा उनीहरू छन्।

वर्षोदेखि किन यस्तो आर्थिक शोषण भइरहेको छ ?

हामी एक संवेदनशील सीमावर्ती क्षेत्रमा बस्छौँ । चारैतिरबाट षड्यन्त्रहरूले घेरिएर बसेका छौँ । जब देशलाई सङ्कट पर्छ, गोर्खाहरू हरदम लड्न तयार । यतिखेर मर्न डर नमान्ने गोर्खा चाहिन्छन् देशलाई । गोर्खालाई पनि देशको संविधान चाहिएको छ, सङ्घीय प्रणाली चाहिएको छ। यही कुरा वर्षौँ अघिदेखि भन्दै भन्दै आइरहेका छौँ ।

यी सबै कारणले छुट्टै राज्यको मागसहित आन्दोलन भइरहेको हो । त्यो आन्दोलन दबाउन पनि राज्य र केन्द्रले अनेक प्रयास गरे । सङ्गठनहरू भङ्ग गरियो । नेताहरूलाई लोभ देखाइयो । हामी-हामीबिच विभाजन ल्याइयो । केस, पक्राउ, मुद्दा, अदालत – सबै चाल चले ।

आन्दोलन अझै चलिरहेको छ ।

अहिले ७० प्रतिशत श्रमिकहरूलाई ५ डेसिमल जमिनको पट्टा दिने भनिएको छ । तर, बाहिरबाट आएका ठुलाठुला उद्योगपतिहरूका लागि हजारौँ ऐकर जमिन फ्रिहोल्ड गरेर दिने’ रे ।  हामी—यहाँकै वासिन्दाहरूलाई – ५ डेसिमल मात्र ।

यसले डेमोग्राफिक र आर्थिक संरचना नै बद्ल्नेछ । यसको विरोध नगरी बस्न सकिन्छ र ?

म कवि हुँ, तर यी सबै देखेर म चुप लाग्न सक्छु र ?

मेरो जमिन, मेरो डाँडा, मेरो खोला, मेरो वन—सबै रिसोर्ट र एस्सेट बन्दै गर्दा म ५ डेसिमलमा सन्तुष्ट हुने ?

मैले अहिलेसम्म ६ वटा कविता सङ्ग्रह,एउटा कथा सङ्ग्रह, एउटा निबन्ध सङ्ग्रह प्रकाशित गरेको छु । एउटा सानो ठाउँको पत्रकार पनि हुँ – खबरम्यागजिन चलाइरहेको छु । त्यसमार्फत् म जनताको पीडा लेखिरहेको छु, बोलिरहेको छु ।

२०२३ मा सिक्किमको बाँध फुटेर टिस्टामा बाढ आयो । हजारौँ मानिस प्रभावित भए । जमिन डुब्यो, बस्ती डुब्यो । पुनर्वास हुनुपर्थ्यो । तर, त्यो घटनालाई प्राकृतिक विपत्ति मानिएन, राष्ट्रिय विपद् भनेर कहिल्यै सम्बोधन भएन । कुनै राहत र पुनर्वास कोष आएको छैन । 

पश्चिम बङ्गालमा २३ वटा जिल्ला छ । पश्चिम बङ्गालको कुल रेभेन्युमा दार्जिलिङ जिल्लाले ३० प्रतिशत योगदान गर्छ । यो नै सबैभन्दा ठुलो योगदान हो । सम्झिनुस्, दार्जिलिङको रिसोर्सेस् कति बलियो छ, तर त्यसको लाभ उठाउँदैछ केवल सरकारले । तर, टिस्टा आपदामा हाम्रा मानिसहरू पर्दा त्यही सरकार मौन बस्यो । मैले त्यसविरुद्ध बोलेँ । आवाज उठाएँ ।

मेरो बोली थुन्न स्थानीय सत्ता, जो पश्चिम बङ्गाल सरकारको टुल्सका रुपमा प्रयोग भइरहेको छ,  उसले ममाथि गुन्डा लगाइयो । कुटपिट गरायो ।

 यद्यपि, मैले बोल्न छाडेको छैन।  दार्जिलिङमा जे जति पनि रिसोर्सेस् छन्, सबै सरकारले नै दोहन गरिरहेको छ । तर, जनताका हातमा के आयो ? केही पनि आएन । जब जब पनि म यो प्रश्न गर्छु, ममाथि अनेक थरीका आक्रमण हुन्छ । मुद्दा लाग्छ । अहिलेसम्म मविरुद्ध १७ वटा मुद्दा दर्ता गरिएका छन् ।

एकजना गरीब कवि र पत्रकार कति लड्न सक्छ ? एक मुद्दा लड्न कति खर्च लाग्छ थाहा छ ? म चुप लागोस् भनेर मुद्दापिच्छे मुद्दा हालिएका छन् । तर, दार्जिलिङका जनतामा जिउँदो आत्मा छ । उनीहरू मेरो पक्षमा उभिएका छन् । मेरा केहा उकिल साथी मेरा लागि कोर्टमा निःशुल्क लडिरहेका छन् ।

जब तपाईं जनताको पक्षमा उभिनुहुन्छ, उनीहरू पनि तपाईंको पक्षमा उभिन्छन् । त्यसैले डरबिना बोल्नुपर्छ, लेख्नुपर्छ । मुद्दा थपिन सक्छन्, थपिउन् । यसको डरले आफ्नो आवाज बन्द गर्नु हुँदैन ।

तिनै मुद्दाहरूले आज मलाई यस्तो बनाएको हो । म म आफैँ बनेको छैन ।  म भाषा, जाति, माटो र जनताबाट बनेको हुँ । म आफ्ना लागि बाँच्छु, कि भाषा, जाति, माटो र जनता लागि—यसको निर्णय मैले आफैँ गर्नुपर्छ । कसैले पनि तपाईँका लागि निर्णय गरिदिँदैनन् ।

धेरैजसो मान्छे सुरक्षित जीवन, सुखी परिवारकै लागि बाँच्छन् । तर, मैले मेरो जीवन समाज र जनताका लागि समर्पित गरेँ ।

तपाईंलाई लाग्न सक्छ—ऊ कवि हो, कविता छाडेर के राजनीति बोलिराखेको ?

तर जब म बस्ने जमिन, भाषा, संस्कृति, जाति मेरो रहेन भने म कविता कसको लागि लेखूँ ?

जब म जनताको पीडा बुझ्दिनँ भने म कसरी कवि हुन्छु ?

हामीले जे देख्छौँ, भोग्छौँ, त्यसैलाई कविता बनाउनुपर्छ। आफूलाई लेख्नु नै साहित्यको औचित्य हो । कुनै पनि किताब उठाउनुस्, लेखकले आफैँलाई लेखेको हुनुपर्छ । आफूलाई लेख्न नसक्ने लेखक हुन सक्दैनन् ।  कल्पनामा बाँचेका कविता मेरा होइनन् । म कल्पना गर्न जान्दिनँ । मलाई मेरा कुरा थाहा छ, वरिपरिका कुरा थाहा छ । अनि म त्यही लेख्ने मान्छे हुँ । कल्पनाको कविता लेखेर जनतालाई म के पो दिन्छु ? आफूलाई के पो दिन्छु ?

कवि पनि एक जीवित व्यक्ति हो । उसँग संवेदना हुनुपर्छ । उसले वरिपरि भइरहेका कुरा देख्न सक्नुपर्छ । नत्र ऊ त जिउँदो शव हो । कविहरूले थाहा पाउनु पर्छ—उनीहरू जिम्मेवार छन् । समाजलाई खुला आँखाले हेर्नुपर्छ । अनि मात्र – जिउँदो रहनका लागि कविता काफी हुन्छ । म त्यही गरिरहेको छु ।